De Zomertortel, een haast verdwenen soort in Noord-Brabant

Vóór de jaren 90 van de vorige eeuw was de zomertortel een soort die overal waar maar genoeg bomen en struiken stonden gehoord kon worden. Daarna is de soort  in een korte tijd schaars geworden en komt nu nog sporadisch in Nederland voor.  In mijn lezing hierover, die ik onlangs voor het Biodiversiteitsteam gaf, werd uitgebreid ingegaan op de specifieke kenmerken van deze soort en op de eisen die hij aan zijn leefomgeving stelt. Van daaruit heb ik de kwetsbaarheden van deze soort geschetst die de sterke daling van het aantal broedparen in de laatste 30 jaar kan verklaren.  In het tweede deel van de lezing liet ik aan de hand van mijn waarnemingen van de laatste 5 jaar op het landgoed “De Hoevens” in Alphen en de daar uitgevoerde maatregelen voor biotoopverbetering zien wat gedaan kan worden om de zomertortel als broedvogel effectief te behouden.  De tot dusver behaalde resultaten zijn namelijk zeer bemoedigend te noemen. Dit stuk is een beknopte weergave van wat ik in de lezing vertelde over de beschermingsmaatregelen op het landgoed in het kader van het Europese project “Operatie Zomertortel” en de door mij uitgevoerde monitoring van het aantal broedparen.

De locatie

Landgoed de Hoevens was tot 1990 een intensief landbouwbedrijf van voornamelijk rundvee. Onder de huidige eigenaren is het een deels toegankelijk landgoed met een camping en een natuurbegraafplaats. Het is gelegen ten zuidwesten van de Regte Heide en grenst aan ’t Ooievaarsnest en het Riels Hoefke. De Goorstraat, een zandweg tussen klooster Nieuwkerk en Alphen, doorsnijdt het landgoed en splitst het in een noordelijk en zuidelijk deel.

Er is na beëindiging van het landbouwbedrijf in de loop der jaren veel gedaan aan landschappelijke verbeteringen met de aanplant van heggen en hagen, aanleggen van poelen en het verbouwen van streekeigen graansoorten. Sinds 2020 is het landgoed met natuursubsidies van de Provincie Noord-Brabant ecologisch verder verbeterd met het aanleggen van bloemrijke akkerranden, poelen en het terugbrengen van heide, schraalland en hooilandjes.

Operatie Zomertortel

In 2018 besloot de Europese Commissie een internationaal soortbeschermingsplan voor de zomertortel vast te stellen.  In dit kader werd in 2019 in Nederland door de vogelbescherming het project “Operatie Zomertortel” gelanceerd. Er werd actief naar locaties gezocht waar deze soort in den lande nog als broedvogel voorkomt.  En er volgde een oproep aan  vrijwilligers om zich voor monitoring en bescherming in te zetten. Ikzelf wist van het voorkomen van zomertortels op het landgoed, al wist ik niet in welk aantal en besloot me bij de Vogelbescherming aan te melden. De landgoedeigenaar die ik hierover inlichtte was enthousiast om aan het project zijn medewerking te verlenen. Daarmee werd Landgoed de Hoevens een van de deelnemers in een landelijk project voor het behoud van de zomertortel in ons land.

Inventarisatie

In 2019 is het gebied gedurende de maanden april t/m juli om de twee weken bezocht om de roepende vogels op hun zangpost op een kaartje in te tekenen.  Vanaf eind april werd het kenmerkende geluid van de zomertortel vanuit een dichte aanplant van berken gehoord.  Kort daarna werd een tweede roepende vogel in het lager gelegen natte gedeelte van het landgoed gehoord. Al snel bleek dat er 2 territoria waren.  Het een afgesloten gedeelte van het landgoed waar weilanden zijn omgeven door brede struwelen van ca. 15 à 20 jaar oud.

Maatregelenpakket

In overleg en met materiaal van Vogelbescherming Nederland werd uitvoering gegeven aan de voorgestelde maatregelen in het kader van het project Operatie Zomertortel.

Het soortenbeschermingsplan bevat een pakket maatregelen naar het voorbeeld van een in Engeland eerder uitgevoerde pilot.  Het omvat het volgende:

• Wanneer de vogels in hun broedgebied arriveren zorgen voor voldoende voedselaanbod in het gebied.
• Huidige landbouwgebieden bieden in die periode namelijk onvoldoende zadenrijke grassen en kruiden waardoor bijvoeren met zaden en granen noodzakelijk is.
• Dit voeren blijven doen totdat in de zomer voldoende natuurlijk voedsel in de vorm van zadenrijke kruiden, grassen en graanresten in de omgeving te vinden is.
• Akkerranden aanleggen voor de zomertortel met ingezaaide stroken kruiden- en grassoorten t.b.v. voedsel in zomer en nazomer. Deze dienen ijl en open van  structuur te zijn.

Vanaf 2020 zijn de genoemde maatregelen op het landgoed jaarlijks uitgevoerd en zijn tevens alle broedvogels van het landgoed geïnventariseerd.

Resultaat

De toename van 2 naar 4 broedparen in het eerste jaar van bijvoeren overtrof mijn stoutste verwachtingen. Het jaar erop (2021) werd naast het bijvoeren ook begonnen met het aanleggen van twee zadenrijke kruidenakkers van 3m breed en  200 meter lang. In dat jaar werden 6 broedparen geteld maar in 2022 liep het aantal weer terug naar 4, waarvoor ik geen duidelijke verklaring heb.  Zeer verheugend is dat in 2023 en dit jaar 8 territoria vastgesteld konden worden. In relatie tot de achteruitgang van de soort in de laatste decennia mag deze toename ronduit spectaculair worden genoemd.

Conclusie

Landgoed de Hoevens met zijn rijke structuur van brede struweelhagen rond kleinschalige weiden en bloemrijke akkerranden, graanakkers met haver, gerst en rogge vormt een ideaal leefgebied voor de zomertortel. De genomen maatregelen van bijvoeren en extra aangelegde kruidenakkertjes in de laatste vijf jaar laat een duidelijke toename van het aantal broedparen zien. Of dit geheel aan de maatregelen is toe te wijzen is niet met zekerheid te zeggen.  Sinds het najaar van 2021 is de jacht op de zomertortel namelijk in Frankrijk, Spanje en Portugal verboden. Maar ik twijfel er niet aan dat de bovengenoemde maatregelen tezamen met de al eerder ingezette vergroting van de natuurwaarde door de landgoedeigenaar Floris van de Lande de belangrijkste oorzaak zijn van de groei van het aantal broedparen van de tortelduif op het landgoed.

Tenslotte

Voor het komende jaar zal de stand van de zomertortel en de andere broedvogels op het landgoed opnieuw worden bijgehouden. Daarnaast wil ik graag meer inzicht krijgen in de verplaatsingen van de vogels gedurende de periode dat ze op het landgoed broeden. Daarbij is de hulp van andere vogelaars gewenst. Wie hiervoor in de maanden mei tot augustus tijd kan vrijmaken mag zich bij mij melden.  De sporadische waarnemingen van zomertortels die ik al heb kunnen optekenen net buiten het landgoed bieden hoop op een vergroting van het broedareaal van deze soort.  Maar dan moeten de landschappelijke condities daar aanwezig zijn of tot stand gebracht kunnen worden. Daarom wil ik graag mijn opgedane kennis en ervaring om die condities op peil te brengen met een ieder delen die mee wil werken aan het versterken van de haast verdwenen populatie van deze bijzondere soort in onze omgeving.